دو عنصر«جامعیت» و «خاتمیت» می تواند به عنوان مهم ترین مبانی دین اسلام برای تبیین جایگاه منطقی روش تفسیر موضوعی- علمی در نظر گرفته شود . پیرامون «جامعیت قرآن کریم» سه دیدگاه عمده وجود دارد: حداقلی، حداکثری و اعتدالی (23 ، ص: 6).
درباره مراحل تحقق این روش تفسیری باید گفت علاوه بر مراحل عمومی ذکر شده برای هر تفسیر موضوعی، لازم است این مراحل نیز تحقق یابد:
در این روش، به تحلیل های علمی، فقط از جهت ارائه عناصر اصلی موضوع خود، که در واقع، مسأله اساسی این نوع تحلیل ها می باشد، اعتماد گردیده و درباره احکامی که علم در باره آ ن ها مطرح می نماید، با دیده تردید نگریسته می شود.
با مراجعه به کتبی که در گذشته برای مطالعه در زمینه «تفسیر موضوعی» معرفی گردیده است، می توان دریافت که نگاه اکثر نویسندگان کتاب های مزبور نسبت به تفسیر موضوعی، بر راهکار «تفسیر موضوعی درون گرا» متمرکز شده است.
«روش‌های تفسیری» درواقع از مبادی نخستین هر نوع پژوهش تفسیری است، یعنی مفسر در آغاز باید معلوم کند که به گونه‌ای اصولی چه مبنا (روش)ای را زیربنای استخراج مفاهیم عقلی، نقلی، علمی، کلامی، فلسفی و ... از قرآن قرار داده است، اما اهتمام و توجه مفسر به یک بعد از ابعاد معارف قرآنی و انصراف از دیگر جنبه‌ها، در مرحله بعد مطرح است، بنابراین اختلاف در گرایش‌های علمی مفسران، ربطی به روش‌های تفسیری ندارد و درواقع از اوصاف عرضی تفسیر است.
در این مرحله از تفسیر موضوعی، مفسر برداشت اجمالی و ابتدایی خود از هر آیه را در خصوص موضوع مورد بررسی ثبت و به تعبیر ی هر آیه را نشاندار می کند و این نشانه گذاری بر آیات پیش از بررسی تفصیلی و تفسیر کامل آنهاست .
در این مرحله، آیات گردآوری شده مرور می شود و حد دلالت هریک بر مطلب مورد نظر تعیین و به این طریق آیات صریح، اظهر، ظاهر و احتمالی مشخص می گردد.
سومین مراحل تفسیر موضوعی، استخراج و گردآوری آیات می باشد. در گردآوری آیات، استاد بر سه نکته تأکید دارند:
تحدید مفهومیِ موضوع یا مسئله نکتة دیگری است که در استفاده درست از آیات در تفسیر موضوعی نقش مهمی دارد.
آسیب دیگری که میان تفسیر موضوعی و ترتیبی مشترک است ولی زمینه های آن در تفسیر موضوعی بیشتر وجود دارد تحمیل و تطبیق نارو ای آرا و نظریات بر آیات است. از آنجا که مفسر موضوعی در صدد نظریه پردازی با استناد به آیات در موضوعی خاص است، نهایت کوشش خود را به کار می بندد تا نظریه ای را ارائه کند و به همین دلیل اشتیاق به نظریه پردازی می تواند او را به ورطة تحمیل رأی و تطبیق ناروای آیات سوق دهد.
